فک، مجموعه ای از استخوان ها است که دندان ها را نگه می دارد و از دو قسمت اصلی تشکیل شده است. فک بالا ثابت و بی حرکت بوده و فک پایین قسمت متحرک می باشد. مفصل فکی گیجگاهی محلی است که فک پایین به استخوان جمجمه متصل می شود. این مفصل در هنگام صحبت کردن، غذا خوردن، داد زدن و حتی خمیازه کشیدن کار اصلی را انجام می دهد. در صورتی که این مفصل کار خود را به خوبی انجام دهد کسی متوجه اهمیت آن نمی شود ولی در صورت مشکل ،اختلال گسترده ای در زندگی عادی افراد ایجاد خواهد کرد. اگر هنگام باز و بسته کردن دهان خود مشکل دارید، هنگام غذا خوردن و جویدن غذا زود خسته می شوید یا اگر هنگام حرکت فک پایین احساس درد می کنید، احتمالا دارای یکی از انواع ناهنجاری های فکی هستید.
انواع ناهنجاری های فک
- ناهنجاری کلاس 2
- ناهنجاری کلاس 3
- انحراف فک
- ارتودنسی جراحی یا درمان ارتوگناتیک
- بزرگی فک بالا
- کوچکی فک بالا
- بزرگی فک پایین
- کوچکی فک پایین
1. ناهنجاری فکی کلاس 2
حالتی که در آن فک بالا و پایین به صورت ناهماهنگ قرار گرفته. در این صورت یا فک بالا جلو است یا فک پایین عقب است یا ترکیبی از این دو حالت دیده می شود. نیمرخ صورت یا پروفایل این افراد به سمت convex یا محدب پیش می رود.
همانطور که گفته شد اگر بیمار در سنین قبل از بلوغ مراجعه نماید، پزشک می تواند با دستگاه های ارتودنسی، فک پایین را به جلو و فک بالا را به عقب هدایت کرده و ناهنجاری را درمان کند. در این صورت می توان با تغییر موقعیت دندان ها توسط ارتودنسی ثابت ،ظاهر بیمار را بهبود بخشید اما اگر بیمار بعد از بلوغ و یا سنین بزرگسالی با این نوع ناهنجاری به متخصص ارتودنسی مراجعه کند، تصحیح ناهنجاری فک نیاز به عمل جراحی دارد.
2. ناهنجاری فکی کلاس 3
دراین نوع ناهنجاری فک بالا و پایین به شکل ناهماهنگ قرار گرفته اند. در این حالت یا فک بالا عقب است یا فک پایین جلو یا ترکیبی از این دو حالت دیده می شود. نیمرخ صورت یا پروفایل این افراد به سمت concave یا مقعر پیش می رود. در این افراد برای جبران Over Jet معکوس، دندان های فک پایین به سمت عقب متمایل شده و این تمایل باعث شلوغی دندان های فک پایین گردیده است.
اگر ناهنجاری کلاس 3 به خاطر کوچکی فک بالا (Maxillary Deficiency) باشد و بیمار قبل از سن بلوغ باشد، می توان از دستگاه های خارج دهانی ارتودنسی استفاده کرد. یا حتی می توان از دستگاه های کوچک داخل دهانی (با تکنیک های جدید Bone Anchorage) استفاده کرد که فک بالا را به سمت جلو هدایت می کند.
عمده دستگاه های خارج دهانی که برای درمان این نوع ناهنجاری استفاده می شود عبارت است از: Face Mask و Reverse Chin Cup
اگر ناهنجاری کلاس 3 به علت بزرگی فک پایین ( Mandibular Prognathism ) باشد، نیاز به عمل جراحی ضروری بوده و نمی توان با ارتودنسی بیمار را درمان کرد.
3. انحراف فک
انحراف فک پایین Mandibular Deviation یک ناهنجاری اسکلتی است و همانطور که از اسمش پیدا است فک پایین انحراف دارد. در این ناهنجاری ناهماهنگی خط وسط دندان ها midline discrepancy به صورت مشهودی دیده می شود. انحراف فک پایین هم به صورت مادرزادی و هم اکتسابی اتفاق می افتد.
در نوع اکتسابی معمولا فک بر اثر شکستن و جوش خوردن نامناسب در سنین کودکی ایجاد شده و به یک سمت انحراف پیدا کرده است .
از دلایل دیگر انحراف فک، ضعیف بودن عضلات یک طرف صورت می باشد. در این حالت فک به یک سمت منحرف شده است. تداخل دندانی در فک بالا و پایین و همچنین عدم درمان به موقع کراس بایت خلفی نیز می تواند منجر به انحراف فک شود. در برخی از بیماران به علت ناشناخته ؛ مفصل گیجگاهی فکی دریک سمت بیشتر رشد کرده و در نتیجه باعث انحراف فک شده که به آن همی مندیبولار هایپرتروفی Hemimandibular Hypertrophy می گویند.
4. ارتودنسی جراحی یا درمان ارتوگناتیک
جراحی درمان ارتودنسی همراه با جراحی فک از جراحی های مهم در این عرصه می باشد . هنگامی که به بزرگسال یا کودک انجام چنین جراحی پیشنهاد می شود در حقیقت او با اصطلاحی به نام جراحی ارتوگناتیک (Orthognathic surgery) مواجه می شود. در صورتی که بیمار ناهنجاری فکی داشته باشد و قبل از بلوغ مراجعه کند، با ارتودنسی به تنهایی و بدون نیاز به جراحی ناهنجاری بیمار را می توان درمان کرد ولی مراجعه دیر هنگام بیمار با مشکلات فکی نیاز به جراحی خواهد داشت.
بیماران ارتوسرجری (Orthosurgery) یا بیماران ارتوگناتیک (Orthognathic) آن دسته از بیمارانی هستند که دارای مشکل فکی بوده و پس از بلوغ به متخصص ارتودنسی مراجعه می کنند. این بیماران در ابتدا باید تحت درمان ارتودنسی قبل از جراحی (Presurgical orthodontic ) قرار گرفته و سپس برای جراحی نزد جراح فــک و صورت مراجعه کنند.در مرحله آخر تحـت درمان ارتودنســی بعد از جراحــی (Postsurgical orthodontics) قرار می گیرند.
5. بزرگی فک بالا
در مواردی که فک بالا بزرگ و جلو قرار گرفته باشد، در اصطلاح به آن Maxillary protrusion می گویند. در این صورت برای عقب بردن فک بالا باید از دستگاه های خارج دهانی به نام هدگیر (Headgear) استفاده کرد. این دستگاه با کمک کش هایی که روی سر یا پشت گردن قرار می گیرد، می تواند از رشد زیاد فک بالا جلوگیری کند. دستگاه های هدگیر دارای انواع مختلفی است و بسته به نوع ناهنجاری می توان از انواع آن استفاده کرد.
این درمان ها نیز باید در دوران رشد و قبل از بلوغ انجام شود .در صورت عدم مراجعه بیمار در زمان مناسب (قبل از بلوغ) برای عقب بردن فک بالا نیاز به جراحی خواهد بود.
6. کوچکی فک بالا
در این نوع ناهنجاری، می بایست با پلاک های متحرک پیچ دار ، فک بالا را از نظر بعد عرضی باز کرد. در هنگام تحویل پلاک متحرک پیچ دار، روش باز کردن پلاک به بیمار توضیح و آموزش داده می شود. به طور معمول عمل باز و بسته کردن 5 روز یکبار انجام می شود. در بعضی موارد می توان از پیچ های Hyrax که کمی بزرگتر هستند و برای باز کردن درز میانی کام به کار برده می شوند، استفاده کرد.
نوع پیچ به کار برده شده بستگی به نوع ناهنجاری دارد. گاهی فک بالا علاوه بر کوچک بودن دارای رشد ناکافی در جهت قدامی خلفی است. به عبارت دیگر عقب تر از موقعیت صحیح خود قرار گرفته می باشد. در این صورت از دستگاه های خارج دهانی بر روی صورت استفاده می شود که این دستگاه ها با کش هایی به پلاک متحرک فک بالا وصل شده و فک بالا را به جلو هدایت می کند.
دستگاه های خارج دهانی مورد استفاده در این نوع ناهنجاری ، Face mask یا Reverse chin cap نامیده می شود. البته با دستگاه های دیگر ارتودنسی می توان فک بالا را جلو آورد . دستگاه هایی شامل پلاک های متحرک داخل دهانی همراه میله هایی که در ناحیه جلوی خود قرار دارند .در این دستگاه ها فشار زبان به این میله ها وارد شده و می توان با کمک نیروی زبان کاهش رشد فک بالا را جبران کرد.
در روش دیگر می توان با قرار دادن Mini screw در فک پایین به همراه کش و دستگاه متحرک یا ثابت در فک بالا، به افزایش رشد فک بالا کمک کرد.
یک روش دیگر قرار دادن Mini plate در فک پایین به همراه کش ودستگاه متحرک یا ثابت در فک بالا است که به افزایش رشد فک بالا کمک خواهد کرد.
7. بزرگی فک پایین
شاید بتوان از این ناهنجاری به عنوان سخت ترین مشکل فک نام برد. این ناهنجاری به درمان های متحرک که معمولاً شامل چانه بند می باشد، پاسخ نمی دهد. کتاب های معتبر ارتودنسی در این زمینه همگی معتقدند توانایی چندانی در جلوگیری از رشد زیاد فک پایین با استفاده از چانه بند وجود ندارد. این دستگاه ها فقط فک پایین را به پایین و عقب می چرخانند و باعث دراز شدن صورت بیمار می شوند. معمولاً این بیماران زمینه ژنتیکی برای رشد زیاد فک پایین را در خانواده دارند.
درمان قطعی این ناهنجاری Mandibular set back نام دارد. جراحی فک به منظور عقب بردن فک پایین. در این اختلال بیمار نیاز به ارتودنسی قبل از جراحی دارد. سپس تحت جراحی قرار گرفته و بعد از جراحی ، درمان ارتودنسی ادامه پیدا خواهد کرد.
8. کوچکی فک پایین
اگر فک پایین بیمار کوچک یا رشد آن کمتر از مقدار معمول باشد ؛ در اصطلاح به آن Mandibular deficiency می گویند. در این صورت می بایست با کمک دستگاه های فانکشنال، فک پایین را به سمت جلو هدایت کرد . این درمان ها جزء درمان های ارتوپدیک می باشد. به عبارت دیگر با دستگاه های فانکشنال اصلاح فک صورت می پذیرد. دستگاه های فانکشنال دستگاه های متحرک بزرگی هستند که باعث تحریک رشد فک پایین شده تا فک پایین به اندازه و جایگاه طبیعی خود برسد.
برای نتیجه بهتر باید این درمانها قبل از بلوغ انجام شود در صورت عدم انجام در زمان مناسب ( قبل از بلوغ ) احتمال نیاز به جراحی فک وجود دارد.
